ადამიანის გენეტიკა
მემკვიდრული დავადებები
ნაწილი 2
ალბინიზმი - ეს არის კანის, თმისა და თვალის ფერადი გარსის პიგმენტაციის თანდაყოლილი უქონლობა. დაავადებას იწვევს პიგმენტ მელანინის სინთეზისთვის საჭირო ფერმენტ - თიროზინაზას არარსებობა (ან ბლოკირება).
ალბინიზმი მემკვიდრეობითი ნიშან-თვისებაა გადადის რეცესიული გენით. სამედიცინო სტატისტიკის თანახმად, ალბინიზმის გენს ატარებს ყოველი 70 ადამიანიდან ერთი, ხოლო ყოველი 17000 ბავშვიდან იბადება ერთი ალბინოსი. თიროზინაზას სინთეზზე პასუხისმგებელ გენებში შესაძლოა განვითარდეს სხვადასხვა დარღვევები. სწორედ ამ დარღვევების ხასიათზეა დამოკიდებული ალბინოსებში ბიგმენტის დეფიციტის ხარისხიც.
არის შემთხვევები, როდესაც თიროზინაზას სინთეზი ნორმაშია. მეცნიერების აზრით, ამ შემთხვევაში ხდება იმ გენების მუტაცია, რომელიც არეგულირებს მელანინისთვის საჭირო სხვა ენზიმის გამომუშავებას. ალბინიზმით დაავადებულ ადამიანებს აქვთ არაბუნებრივად თეთრი კანი, თეთრი (ან ქერა) თმა და წითელი თვალები.
განარჩევენ ალბინიზმის შემდეგ სახეებს :
ტოტალური (თვალ -კანის ალბინიზმი) - კლინიკურად ვლინდება კანის, თმისა და თვალის ფერადი გარსის ტოტალური დეპიგმენტაციით ბავშვის დაბადებისთანავე. მას თან ახლავს მომეტებული მგრძნობელობა მზის სხივებისადმი (დამწვრობა მზისგან, ფოტოფობია). დამახასიათებელია კანის სიმშრალე, დარღვეულია ოფლის გამოყოფა. შეიძლება იყოს იმუნოდეფიციტი, განვითარების სხვადასხვა ანომალიები.
არასრული ალბინიზმი (ალბინოიდიზმი) - ხასიათდება თიროზინაზას აქტივობის ნაწილობრივი დაქვეითებით. ამ დროს ადგილი აქვს პიგმენტაციის ხარისხის შემცირებას - კანის, თმისა და თვალის ფერადი გარსის ჰიპოქრომია. ასაკთან ერთად პიგმენტაციის ხარისხი იმატებს. სხვა ორგანოების მხრივ დარღვევები არ შეინიშნება.
კანის ალბინიზმი (ნაწილობრივი) - დამახასიათებელია განსაზღვრული ლოკალიზაციის თანდაყოლილი დეპიგმენტირებული ლაქები, სადაც შეიძლება იყოს პიგმენტირებული კუნძულები მკვეთრი საზღვრებით. აქრომიულ უბნებში თმას არ აქვს პიგმენტი. თვალის მხრივ დარღვევები არ შეინიშნება, შეიძლება იყოს ფერადი გარსის ჰეტეროქრომია.
თვალის ალბინიზმი - კანისა და თმის ფერი ჩვეულებრივია, თვალის ფერად გარსში კი პიგმენტები არ არის და ძლიერ შუქზე ჩანს მოწითალო ფერის. ცვლილებები შესაძლოა მოხდეს ბადურა გარსში, ჩამოყალიბდეს მხედველობის სხვადასხვა დარღვევა - ახლომხედველობა, შორსმხედველობა, ასტიგმატიზმი, ასევე - სინათლის მიმართ მგრძნობელობის მომატება, სიელმე და სხვა ანომალიები.
ალბინიზმის მკურნალობა უშედეგოა. მელანინის დეფიციტის აღდგენა და მხედველობის დარღვევის ნორმალიზება შეუძლებელია. ავადმყოფი უნდა მოერიდოს მზეს ან მზეზე გასვლისას გამოიყენოს ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან დამცავი ფილტრი, მუქი სათვალე ან ლინზები (ჩვეულებრივ ამ ფუნქციას ასრულებს მელანინი).
სიელმის შემთხვევაში თვალის მამოძრავებელი კუნთის კორექციის მიზნით კეთდება ქირურგიული ჩარევა. ბადურა გარსსა და თვალის ნერვში არსებული პათოლოგიის აღმოფხვრა ვერ ხერხდება.
ალკაპტონურია - მემკვიდრული დაავადება, რომელიც გამოწვეულია თიროზინის ცვლის დარღვევით, რისი მიზეზიცაა ფერმენტ ჰომოგენტიზინაზას დაქვეითებული აქტივობა და ქსოვილებში ჰომოგენტიზინის მჟავის დაგროვება. დაავადებას ახასიათებს სხვადასხვა ქსოვილების პიგმენტაცია, ართროზები და ა.შ.
ალკაპტონირია - Alkaptonuria იშვიათი აუტოსომურ-რეცესიული გენეტიკური დაავადებაა, რომელსაც ახასიათებს ამინომჟავა თიროზინისა და ფენილალანინის მეტაბოლიზმის დარღვევა. პათოლოგიური შუალედური პროდუქტები აკუმულირდება სხვადასხა ორგანოში (გული, თირკმელები, სახსრები, ხრტილები, იოგები, კანი). შეიძლება კლინიკურად იყოს ასიმპტომური ან გამოვლინდეს პოლიმორფული კლინიკური სურათით.
მეტაბილოზმის დარღვევა იწვევს ოქრონოზული პიგმენტის დაგროვებას სხვადასხვა ორგანოში. აღნიშნული პიგმენტი შარდს აძლევს დამახასიათებელ შავ შეფერილობას, რის გამოც ამ დაავადებას - შავი შარდის დაავადებასაც უწოდებენ (black urine disease). მოლეკულური ანალიზით გამოვლენილია HGO გენის მუტაცია, რომელიც აკოდირებს homogentisate 1.2 - dioxygenase.
ეპიდემიოლოგია:
შედარებით ხშირად გვხვდება სლოვაკეთსა (1:19000 ადამიანში) და დომენიკელთა რესპუბლიკაში. დაავადების ზოგადი პრევალენტობა აღინიშნება 1:100000 და 1:250000 ადამიანში
სქესი:
დაავადება თითქმის თანაბრად გვხვდება როგორც მამაკაცებში ასევე ქალებში, თუმცა კაცებში სიმპტომები ვლინდება უფრო ადრე და სიმპტომები ხასიათდება მძიმე მიმდინარეობით !
ასაკი:
ზოგადად დაავადება ვლინდება როგორც წესი 30 წლის ასაკიდან
ნამგლისებური ანემია - დაავადება გვხვდება ორი ძირითადი ფორმით: ჰომოზიგოტური და ჰეტეროზიგოტური. ეს უკანასკნელი რთულდება ანემიური კრიზისით ჟანგბადოვანი შიმშილის მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში. დაავადების აშკარა გამოვლინებიბი წარმოიქმნება მხოლოდ ჰომოზიგოტებში, ანუ გადაეცემა რეცესიულად. ნამგლისებური ანემია გავრცელებულია ცენტრალურ აფრიკაში, ამიერკავკასიაში.
ნამგლისებურ ანემიას საფუძვლად უდევს გენეტიკური ცვლილებები ჰემოგლობინის სტრუქტურაში - ნაცვლად A1 ჰემოგლობინისა სინთეზირდება S ჰემოგლობინი, რომლის B ჯაჭვში გლუტამინის მჟავა ჩანაცვლებულია ვალინით. ამის გამო ერითროციტები იღებენ ნამგლისებურ ფორმას და ადვილად ჰემოლიზდებიან. ნამგლისებური ანემიის კლინიკურ სურათს უპირატესად განსაზღვრავს დაავადების დროს განვითარებული ქრონიკული ჰიპოქსია (უჟანგბადობა). მეტად ხშირი გართულებაა სისხლის მიმოქცევის დარღვევის გამო განვითარებული კიდურთა ტრიფიკული წყლულები. ნამგლისებური ანემიის ხანგრძლივი მიმდინარეობისას ნაღვლის სადინრებში კენჭების გაჩენის, ნამგლისებური ერითროციტების ღვიძლის სინუსების დახშობის და ამის გამო ჩამოყალიბებული ორგანოს ჰიპოქსიის შედეგად ზიანდება ღვიძლის პარენქიმა ჩნდება ნეკროზის კერები, ვითარდება შემაერთებელი ქსოვილი და ღვიძლის ციროზი.
http://students.cis.uab.edu/slawrenc/SickleCellA.html
ტოტალური (თვალ -კანის ალბინიზმი) - კლინიკურად ვლინდება კანის, თმისა და თვალის ფერადი გარსის ტოტალური დეპიგმენტაციით ბავშვის დაბადებისთანავე. მას თან ახლავს მომეტებული მგრძნობელობა მზის სხივებისადმი (დამწვრობა მზისგან, ფოტოფობია). დამახასიათებელია კანის სიმშრალე, დარღვეულია ოფლის გამოყოფა. შეიძლება იყოს იმუნოდეფიციტი, განვითარების სხვადასხვა ანომალიები.
არასრული ალბინიზმი (ალბინოიდიზმი) - ხასიათდება თიროზინაზას აქტივობის ნაწილობრივი დაქვეითებით. ამ დროს ადგილი აქვს პიგმენტაციის ხარისხის შემცირებას - კანის, თმისა და თვალის ფერადი გარსის ჰიპოქრომია. ასაკთან ერთად პიგმენტაციის ხარისხი იმატებს. სხვა ორგანოების მხრივ დარღვევები არ შეინიშნება.
კანის ალბინიზმი (ნაწილობრივი) - დამახასიათებელია განსაზღვრული ლოკალიზაციის თანდაყოლილი დეპიგმენტირებული ლაქები, სადაც შეიძლება იყოს პიგმენტირებული კუნძულები მკვეთრი საზღვრებით. აქრომიულ უბნებში თმას არ აქვს პიგმენტი. თვალის მხრივ დარღვევები არ შეინიშნება, შეიძლება იყოს ფერადი გარსის ჰეტეროქრომია.
თვალის ალბინიზმი - კანისა და თმის ფერი ჩვეულებრივია, თვალის ფერად გარსში კი პიგმენტები არ არის და ძლიერ შუქზე ჩანს მოწითალო ფერის. ცვლილებები შესაძლოა მოხდეს ბადურა გარსში, ჩამოყალიბდეს მხედველობის სხვადასხვა დარღვევა - ახლომხედველობა, შორსმხედველობა, ასტიგმატიზმი, ასევე - სინათლის მიმართ მგრძნობელობის მომატება, სიელმე და სხვა ანომალიები.
ალბინიზმის მკურნალობა უშედეგოა. მელანინის დეფიციტის აღდგენა და მხედველობის დარღვევის ნორმალიზება შეუძლებელია. ავადმყოფი უნდა მოერიდოს მზეს ან მზეზე გასვლისას გამოიყენოს ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან დამცავი ფილტრი, მუქი სათვალე ან ლინზები (ჩვეულებრივ ამ ფუნქციას ასრულებს მელანინი).
სიელმის შემთხვევაში თვალის მამოძრავებელი კუნთის კორექციის მიზნით კეთდება ქირურგიული ჩარევა. ბადურა გარსსა და თვალის ნერვში არსებული პათოლოგიის აღმოფხვრა ვერ ხერხდება.
ალკაპტონურია - მემკვიდრული დაავადება, რომელიც გამოწვეულია თიროზინის ცვლის დარღვევით, რისი მიზეზიცაა ფერმენტ ჰომოგენტიზინაზას დაქვეითებული აქტივობა და ქსოვილებში ჰომოგენტიზინის მჟავის დაგროვება. დაავადებას ახასიათებს სხვადასხვა ქსოვილების პიგმენტაცია, ართროზები და ა.შ.
ალკაპტონირია - Alkaptonuria იშვიათი აუტოსომურ-რეცესიული გენეტიკური დაავადებაა, რომელსაც ახასიათებს ამინომჟავა თიროზინისა და ფენილალანინის მეტაბოლიზმის დარღვევა. პათოლოგიური შუალედური პროდუქტები აკუმულირდება სხვადასხა ორგანოში (გული, თირკმელები, სახსრები, ხრტილები, იოგები, კანი). შეიძლება კლინიკურად იყოს ასიმპტომური ან გამოვლინდეს პოლიმორფული კლინიკური სურათით.
მეტაბილოზმის დარღვევა იწვევს ოქრონოზული პიგმენტის დაგროვებას სხვადასხვა ორგანოში. აღნიშნული პიგმენტი შარდს აძლევს დამახასიათებელ შავ შეფერილობას, რის გამოც ამ დაავადებას - შავი შარდის დაავადებასაც უწოდებენ (black urine disease). მოლეკულური ანალიზით გამოვლენილია HGO გენის მუტაცია, რომელიც აკოდირებს homogentisate 1.2 - dioxygenase.
ეპიდემიოლოგია:
შედარებით ხშირად გვხვდება სლოვაკეთსა (1:19000 ადამიანში) და დომენიკელთა რესპუბლიკაში. დაავადების ზოგადი პრევალენტობა აღინიშნება 1:100000 და 1:250000 ადამიანში
სქესი:
დაავადება თითქმის თანაბრად გვხვდება როგორც მამაკაცებში ასევე ქალებში, თუმცა კაცებში სიმპტომები ვლინდება უფრო ადრე და სიმპტომები ხასიათდება მძიმე მიმდინარეობით !
ასაკი:
ზოგადად დაავადება ვლინდება როგორც წესი 30 წლის ასაკიდან
ნამგლისებური ანემია - დაავადება გვხვდება ორი ძირითადი ფორმით: ჰომოზიგოტური და ჰეტეროზიგოტური. ეს უკანასკნელი რთულდება ანემიური კრიზისით ჟანგბადოვანი შიმშილის მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში. დაავადების აშკარა გამოვლინებიბი წარმოიქმნება მხოლოდ ჰომოზიგოტებში, ანუ გადაეცემა რეცესიულად. ნამგლისებური ანემია გავრცელებულია ცენტრალურ აფრიკაში, ამიერკავკასიაში.
ნამგლისებურ ანემიას საფუძვლად უდევს გენეტიკური ცვლილებები ჰემოგლობინის სტრუქტურაში - ნაცვლად A1 ჰემოგლობინისა სინთეზირდება S ჰემოგლობინი, რომლის B ჯაჭვში გლუტამინის მჟავა ჩანაცვლებულია ვალინით. ამის გამო ერითროციტები იღებენ ნამგლისებურ ფორმას და ადვილად ჰემოლიზდებიან. ნამგლისებური ანემიის კლინიკურ სურათს უპირატესად განსაზღვრავს დაავადების დროს განვითარებული ქრონიკული ჰიპოქსია (უჟანგბადობა). მეტად ხშირი გართულებაა სისხლის მიმოქცევის დარღვევის გამო განვითარებული კიდურთა ტრიფიკული წყლულები. ნამგლისებური ანემიის ხანგრძლივი მიმდინარეობისას ნაღვლის სადინრებში კენჭების გაჩენის, ნამგლისებური ერითროციტების ღვიძლის სინუსების დახშობის და ამის გამო ჩამოყალიბებული ორგანოს ჰიპოქსიის შედეგად ზიანდება ღვიძლის პარენქიმა ჩნდება ნეკროზის კერები, ვითარდება შემაერთებელი ქსოვილი და ღვიძლის ციროზი.
ინფორმაციის წყაროები:
ნ.ზაალიშვილი ნ.იოსებაშვილი, ბიოლოგი IX კლ, საგამომცემლო სახლი ,,ტრიასი", 2009 თბილისი.
ლ.შანშიაშვილი. ადამიანის გენეტიკა. სალექციო მასალები.
No comments:
Post a Comment